خلاصه مقاله: تركيه يكي از پيشروترين كشورهاي در حال توسعه در زمينه اقتصاد و فناوري است. توسعه اين كشور به‌ويژه در سال‌هاي اخير، شتاب رشد بالاتري را تجربه كرده است. فضا يكي از زمينه‌هايي است كه ترك‌ها براي رشد اقتصاد، علم و فناوري در كشور خود بر روي آن حساب ويژه‌اي باز كرده‌اند. در بعد اقتصادي، تركيه به توسعه خدمات مخابراتي ماهواره‌اي خود مي‌انديشد و در بعد دانش و فناوري، برنامه ساخت ماهواره‌هاي كوچك و متوسط را با همكاري ساير كشورها دنبال مي‌كند. رابطه نزديك با اتحاديه اروپا و همچنين عضويت در ناتو، مسير تركيه را در كمك گرفتن از كشورهاي پيشرفته هموار كرده است.
فهرست:
| |
 1 مقدمه |
| |
2 روند توسعه |
| |
2-1 روند توسعه برنامه فضايي، در بخش خدمات تجاري فضايي |
| |
2-2 روند توسعه برنامه فضايي، در بخش ماهواره‌هاي سنجشي |
| |
2-3 روند توسعه برنامه فضايي تركيه، در بخش نظامي |
| |
3 جمع‌بندي |
|
|
|
|
مقدمه
تركيه كشوري است مسلمان، با موقعيت راهبرديِ جغرافيايي و سياسي. اين كشور به لحاظ جغرافيايي نقش يك پل بين اروپا و آسيا را ايفا مي‌كند و علي‌رغم عدم توفيق در عضويت دائم در اتحاديه اروپا، داراي پيوندهاي قوي سياسي، اقتصادي و نظامي با جهان غرب است. تركيه عضو رسمي پيمان نظامي- امنيتي [ناتو] است و اين مساله، پتانسيل بسيار بالايي را براي اين كشور براي دسترسي به فناوري غرب ايجاد نموده است. به عنوان مثال، ارتش تركيه به بيشتر خدمات سامانه‌‌هاي فضايي ناتو (از قبيل تهيه و پردازش تصاوير، اطلاعات امنيتي و ...) دسترسي دارد و فعاليت‌هاي فضايي خود را بيشتر در اين قالب پي‌ريزي مي‌كند.
توجه به توسعه دانش و فناوري يكي از رويكردهاي نظام حاكميتي تركيه، به‌خصوص در دو دهه اخير بوده است. رشد اقتصادي بالا (به‌ويژه در چند سال اخير)، ارتباط نزديك با صاحبان علم و فناوري در دنياي امروز و تلاش براي برقراري ارتباطات نزديك‌تر با آسيا و كشورهاي در حال توسعه، به اين حركت تركيه شتاب بيشتري بخشيده است. اگرچه امكان استفاده آسان از خدمات فضايي (چه در بخش نظامي و چه در بخش غيرنظامي) براي اين كشور وجود دارد، اما در ده سال اخير تركيه، حتي در بخش نظامي، به فكر طراحي و توليد ماهواره‌هاي بومي افتاده است. ترك‌ها در چند سال اخير فعاليت‌هايي را براي تاسيس يك آژانس فضايي ملي انجام داده‌اند. البته قابل توجه است كه آنها اقدامات خود را براي رسيدن به فناوري فضايي پيشتر با تعريف چند پروژه طراحي و ساخت ماهواره، با همكاري كشورهاي ديگر آغاز نمودند.
آخرين تحرك تركيه در عرصه همكاري‌هاي بين‌المللي فضايي، پيوستن به [سازمان همكاري‌هاي فضايي آسيا- اقيانوسيه] بود. به‌نظر مي‌رسد ترك‌ها برآنند تا در كنار همكاري نزديك با غرب، از فناوري و بازار فضايي رو به رشد آسيا نيز استفاده لازم را ببرند. با اين حال، ورود به حوزه فناوري پرتابگرهاي ماهواره هرگز در دستور كار اين كشور قرار نداشته است.
|
|
روند توسعه
روند توسعه برنامه‌هاي فضايي تركيه، به عنوان يك «سفارش‌دهنده هوشمند» و همچنين «طراح و سازنده ماهواره»، از اوايل دهه 90 آغاز شد [1]. البته اين كشور مانند ساير كشورهاي جهان، از ابتداي تولد فناوري فضايي، همواره به‌عنوان يك مصرف‌كننده از خدمات ماهواره‌هاي مختلف استفاده كرده است. همان‌طور كه در مقدمه نيز اشاره شد، ترك‌ها دستيابي به فناوري فضايي را بيشتر با توجه به راهبرد همكاري‌هاي چندجانبه بين‌المللي جستجو كرده‌اند. اين نوشتار، در ادامه به جنبه‌هاي مختلف برنامه فضايي تركيه خواهد پرداخت.
|
|
روند توسعه برنامه فضايي، در بخش خدمات تجاري فضايي
|
تركيه برنامه خود را براي استفاده تجاري و ارائه خدمات مخابرات فضايي از اوايل دهه 90 با برگزاري مناقصه بين‌المللي براي ساخت يك ماهواره مخابراتي آغاز كرد.
متولي اين برنامه، وزارت پست و تلگراف تركيه بود. شركت آيرواسپسيال فرانسه موفق به پيروزي در اين مناقصه شد و اين ماهواره مخابراتي، [توركست] نام گرفت.
در 24 ژانويه 1994، ماهواره [توركست1اِي] با پرتابگر آريان4 از پايگاه فضايي گويان فرانسه به مدار زمين‌ثابت پرتاب شد، كه البته ناموفق بود [2].
ماهواره [توركست1بي] در 11 اوت همان سال، براي جبران اين شكست به فضا پرتاب شد (تصوير1) و خدمات‌دهي خود را در 11 اكتبر به صورت عملياتي آغاز كند.
اين ماهواره در طول جغرافيايي 42 درجه در مدار زمين‌ثابت قرار گرفت و تركيه، آسياي مركزي و اروپاي مركزي را تحت پوشش خود قرار داد [2].
توركست1بي، داراي ده ترنسپاندر 36 مگاهرتزي و شانزده ترنسپاندر 72 مگاهرتزي بود كه در [باند فركانسي كِي‌يو] عمل مي‌كردند.
|
 |
| تصوير 1- نمايي از ماهواره توركست1بي |
|
به دنبال موفقيت پروژه توركست1بي، شركت فرانسوي به سفارش تركيه ساخت يك ماهواره مخابراتي ديگر، با توانايي‌هاي بيشتر را آغاز نمود. بدين ترتيب، ماهواره توركست1سي (تصوير2) در 10 ژوئيه 1996 با موفقيت در مدار زمين‌ثابت با طول جغرافيايي 3/31 درجه شرقي قرار گرفت. اين ماهواره نيز از همان پرتابگر آريان استفاده كرد. پس از انجام آزمايش‌هاي مداري، توركست1سي، به كمك يك مانور مداري به طول جغرافيايي 42 درجه منتقل شد و توركست1بي نيز پس از حدود دو سال فعاليت در طول 42 درجه، به 3/31 درجه انتقال يافت. ماهواره جديد با حمل ترنسپاندرهاي كي‌يو و سي، توانست خدمات بسيار بيشتري را ارائه دهد و در خدمت اقتصاد تركيه قرار گيرد [2].
 |
| تصوير 2- نمايي از ماهواره توركست3اِي |
شركت ارائه‌دهنده خدمات ماهواره‌هاي توركست1بي و توركست1سي، [تورك‌تلكام] نام داشت كه متعلق به بخش دولتي بوده و تحت نظارت و اداره وزارت پست و ارتباطات تركيه فعاليت مي‌كرد [2،3].
در سال 1996 ، شركت تورك‌تلكام با شراكت آيرواسپسيال فرانسه، شركتي بين‌المللي را تحت عنوان [يورآسياست] پايه‌گذاري و ساخت يك ماهواره مخابراتي نسل جديد تحت نام توركست2اِي (يا يورآسياست1) را شروع كردند. بعدها، آيرواسپسيال در [آلكاتل آلِنيا اِسپِيس] ادغام شد. امروزه، شركت [توركست اِي‌اِس] تركيه كه تنها شركت متولي اين خدمات ماهواره‌اي در تركيه است، 75 درصد سهام كنسرسيوم يورآسياست را در اختيار دارد. اين شركت، متعلق به بخش دولتي (وزارت پست و ارتباطات) است، اما توسط بخش خصوصي اداره مي‌شود. ماهواره توركست2اِي در اول فوريه 2001، خدمات مخابراتي خود را به صورت عملياتي ارائه كرد و تاكنون (اوايل 2008 ميلادي) نيز فعال بوده است. اين ماهواره هم در طول جغرافيايي 42 درجه شرقي مستقر است و از 32 ترنسپاندر توان بالا بهره مي‌برد [2،3].
شركت توركست تركيه (يا همان تورك‌ست‌اِي‌اِس)، امروزه يكي از بنگاه‌هاي بزرگ اقتصادي تركيه است كه نقش بزرگي را در رشد و توسعه فناوري اطلاعات در اين كشور بازي مي‌كند. اين شركت داراي سه بخش اصلي ذيل است [4]:
-
بخش فناوري فضايي- ماهواره‌اي
-
بخش ارائه خدمات تلويزيون كابلي
-
بخش ارائه خدمات فناوري اطلاعات و دولت الكترونيك
در حال حاضر توركست، آلكاتل‌اسپيس را پس از ساخت پنج ماهواره پيشين اين كشور، به عنوان پيمانكار اصلي براي ساخت و پرتاب ماهواره جديد [توركست3اِي] (تصوير2) برگزيده است. اين ماهواره كه پرتاب آن براي اوايل سال 2008 با پرتابگر آريان پيش‌بيني شده است، جايگزين ماهواره ده ساله توركست1سي در طول جغرافيايي 42 درجه خواهد شد. هزينه تقريبي 200 ميليون دلاري پروژه توركست3اِي، عمدتاً از منابع داخلي شركت توركست يا از بانك‌هاي داخلي تركيه تامين شده است [4].
همكاري ترك‌ها و فرانسوي‌ها، همواره بر پايه انتقال فناوري بوده است و در هر پروژه جديد، ترك‌ها سهم بيشتري در طراحي و ساخت ماهواره دخيل مي‌شدند. مطابق برنامه‌ريزي، ترك‌ها با ايجاد زيرساخت‌هاي لازم براي ساخت ماهواره‌هاي مخابراتي، ماهواره بعدي خود را (بعد از توركست3اِي) تا سال 2012 در كشور خود خواهند ساخت و تا سال 2015 آن را براي پرتاب آماده خواهند كرد. در حال حاضر، بيش از 22 مهندس و متخصص ترك در كنار مهندسان شركت آلكاتل‌اسپيس فرانسه در پروژه توركست3اِي فعاليت مي‌كنند تا بتوانند ماهواره بعدي را به صورت بومي (و البته با همكاري خارجي) توليد نمايند [4]. به همين خاطر، پروژه توركست3اِي يك نقطه عطف در توسعه صنعتي تركيه به شمار مي‌آيد.
|
|
روند توسعه برنامه فضايي، در بخش ماهواره‌هاي سنجشي
تركيه فعاليت خود را براي ايجاد زيرساخت‌هاي لازم و توسعه فناوري طراحي و ساخت ريزماهواره‌هاي سنجش از دور بومي از ميانه دهه 80 آغاز كرد [5]. عمده فعاليت‌هاي اين كشور در اين زمينه، توسط [انجمن دولتي تحقيقات علمي و فناوري] يا [توبيتاك] آغاز شده و اداره مي‌شود. اين مركز به طور مستقيم، زير نظر نخستوزيري تركيه است.
|
توبيتاك داراي چندين موسسه براي انجام فعاليت‌هاي تحقيق و توسعه در زمينه‌هاي مختلف دانش و فناوري نوين است. فعاليت‌هاي مربوط به بخش فضا از سال 1985، در اين مركز تحت عنوان موسسه تحقيقات الكترونيك و فناوري اطلاعات يا [توبيتاك بيلتِن] آغاز شد.
بخش مربوط به طراحي و ساخت ماهواره در اين موسسه، از سال 1998 آغاز به كار كرده است. در سال 2006، طي امضاي قرارداد همكاري كه بين اين مركز و [دانشگاه صنعتي خاورميانه آنكارا] به امضا رسيد، اين موسسه به موسسه تحقيقات فناوري فضايي يا [توبيتاك اوزَي] تغييرنام داد.
اين موسسه همچنين نقش عمده‌اي در فعاليت‌هاي حوزه سنجش از دور و تهيه تصاوير و نقشه‌برداري در تركيه ايفا مي‌كند. اين مركز نماينده تركيه در [انجمن بين‌المللي فتوگرامتري و سنجش از دور] و [كميته ماهواره‌هاي مشاهده زمين] است.
حتي پروژه‌هاي تهيه تصاوير و نقشه‌هاي هوايي توسط هواپيماهاي باسرنشين و بدون سرنشين (مثلاً از خطوط ساحلي تركيه) نيز در حوزه فعاليتي و كارنامه عملكردي اين مركز ديده مي‌شود [5،6].
توبيتاك اوزَي نماينده رسمي تركيه در ارتباط با سازمان همكاري‌هاي فضايي آسيا- اقيانوسيه و همچنين در همكاري مستمر با آژانس فضايي اروپا است.
|
 |
| تصوير 3- تصوير مجازي ماهواره بيل‌ست |
|
طراحي و ساخت دو ماهواره بوميِ [بيل‌سَت] و [راسَت] از دستاوردهاي مهم اين موسسه است. بيل‌ست (تصاوير 3، 4 و 5) اولين ماهواره سنجش از دور تركيه است كه با همكاري مركز فضايي دانشگاه [سورِي] انگلستان طراحي و ساخته شد و در سپتامبر سال 2003، با پرتابگر روسي [كاسموس] از پايگاه فضايي [پلستسك] روسيه به فضا پرتاب شده و با موفقيت در مدار قرار گرفت [7].
اين پروژه از سال 2001 آغاز شده بود و در مجموع 4/13 ميليون دلار هزينه داشت. قابل ذكر است كه بيل‌ست، بخشي از يك پروژه بين‌المللي مشاهده و نظارت بر بلاياي طبيعي بود.
طي اين پروژه، چهار زيرماهواره سنجش از دور ديگر (متعلق به: انگلستان، الجزاير، نيجريه و چين) نيز به همراه بيل‌ست به فضا پرتاب شدند. در واقع بيل‌ست بخشي يك ناوگان متشكل از پنج ريزماهواره سنجش از دور است. مديريت اين برنامه بر عهده مركز فضايي دانشگاه سورِي انگلستان بود.
امروزه، تركيه از بيل‌ست براي فعاليت‌هاي سنجش از دور و همچنين مبارزه با بلاياي طبيعي حوزه سرزميني خود استفاده مي‌كند. توبيتاك اوزي متصدي عمليات بيل‌ست در تركيه است.
ترك‌ها از طراحي و ساخت بيل‌ست اهدافي بلندپروازانه‌تر از ارائه و به‌كارگيري صرف يك ماهواره معمولي را دنبال مي‌كردند.
بيل‌ست در واقع، اولين گام تركيه در راستاي زمينه‌سازي براي ايجاد زيرساخت‌ها و تجربيات لازم به منظور توسعه فناوري طراحي، ساخت و آزمايش ماهواره‌هاي عملياتي در مدار كم‌ارتفاع زمين بود. در ادامه، پروژه راسَت با استفاده از همين زيرساخت‌هاي ايجاد شده، توسعه پيدا كرد.
|
 |
| تصوير 4- تصوير مجازي ماهواره بيل‌ست |
 |
| تصوير 5- مونتاژ ماهواره بيل‌ست |
|
راسَت هم يك ريزماهواره سنجش از دور است (تصوير6) كه توانايي‌هاي بيشتري نسبت به بيل‌ست دارد. راسَت يك ماهواره بومي به حساب مي‌آيد كه پرتاب آن براي اواخر سال 2008 پيش‌بيني شده است. كار طراحي اوليه اين ماهواره از سال 2004 آغاز شده و قرار است همانند بيل‌ست، در مدار خورشيدآهنگ و ارتفاع حدود 700 كيلومتري قرار گيرد.
 |
| تصوير 6- تصوير مجازي ماهواره راسَت |
جدول زير، مشخصات مقايسه‌اي دو ماهواره بيل‌ست و راسَت را نشان مي‌دهد:
همان‌گونه كه اشاره شد، تركيه در بخش فضايي فعاليت‌هاي زيادي را در زمينه ايجاد زيرساخت‌ها انجام مي‌دهد. در همين راستا، موسسه توبيتاك اوزي تحقيقات و پروژه‌هاي بسيار زيادي را در حوزه‌هاي طراحي و ساخت انواع محموله‌هاي فضايي، فعاليت‌هاي سنجش از دور ارزان‌قيمت، سنجنده‌ها و حسگرها، الكترونيك، كامپيوتر، آلات دقيق، پردازش تصاوير، سامانه‌‌هاي تامين و مديريت توان و ... در دست انجام دارد كه همگي به نوعي بسترساز توسعه فناوري فضايي هستند.
اگرچه توبيتاك اوزي تنها هدف خود را استفاده صلح‌آميز از فضا عنوان مي‌كند، اما اين موسسه به‌ويژه در سال‌هاي اخير، همكاري‌هاي گسترده‌اي را با [صنايع هوافضاي تركيه يا «تاي»] به منظور طراحي و ساخت ماهواره‌هاي نظامي داشته است [8].
|
|
روند توسعه برنامه فضايي تركيه، در بخش نظامي
ارتش تركيه، متولي اصلي امور فضايي- نظامي اين كشور است. اين ارتش دستيابي خود به نيازهاي فناوري، به‌ويژه در حوزه فناوري‌هاي بسيار پيشرفته و جديد، را وابسته به رشد و توسعه صنايع داخلي نمي‌كند و اصولاً تمايل چنداني به گره زدن نيازهاي راهبردي نظامي تركيه به رشد و توسعه توانمندي صنايع داخلي ندارد. اين موضوع، يكي از سياست‌هاي راهبردي تركيه در بخش نظامي است. البته اين بدان معنا نيست كه نظاميان ترك خواهان رشد و توسعه صنايع داخلي نيستند، بلكه بيشتر به يك سياست بلندمدت راهبردي اشاره دارد كه در آن مرتفع كردن نيازهاي اساسي اصلي‌ترين رويكرد بوده، و در كنار آن با ايجاد بستر و زمينه‌سازي در تعاملات و همكاري‌ها با صاحبان فناوري، به رشد و تعالي صنايع داخلي كمك مي‌شود [9].
ارتش تركيه روابط بسيار نزديك و حسنه‌اي را با جهان غرب دارد. اين ارتش، يكي از اعضاي بزرگ‌ترين پيمان راهبردي نظامي- امنيتي جهان، ناتو، است. از اين رو، مي‌تواند از امكانات بسيار گسترده آنها، از جمله دسترسي به برخي خدمات ماهواره‌هاي آمريكايي، استفاده كند. در بخش فضايي، ارتش تركيه به سهولت به گستره وسيعي از خدمات ماهواره‌هاي ناتو دسترسي دارد. شايد به همين خاطر است كه ارتش تركيه تاكنون ماهواره اختصاصي در فضا نداشته است. متولي امور فضايي در ارتش تركيه، نيروي هوايي اين كشور است.
مطابق گزارش‌ها و اخبار موجود، ارتش تركيه در پي سفارش دادن يك ماهواره نظامي- امنيتي با قدرت تفكيك 80 سانتي‌متر است. صنايع هوافضاي تركيه، تاي، در سپتامبر 2006 به عنوان پيمانكار اصلي پروژه، كه [ماهواره گوكتورك1] نام دارد، شناخته شده است. طراحي و ساخت اين ماهواره با همكاري كشورهايي چون انگلستان، آلمان و ايتاليا انجام مي‌شود و پرتاب آن، براي سال 2011 پيش‌بيني شده است. گوكتورك2 نيز ماهواره‌اي در ادامه همين پروژه است كه با همكاري توبيتاك اوزي و به‌صورت موازي دنبال مي‌شود [8].
به نظر مي‌رسد هدف تركيه از سفارش چنين ماهواره‌اي، توجه به عوارض و تهديدات منطقه‌اي اين كشور (مانند مناقشه با ارمنستان، مساله كردهاي شورشي در مرز عراق و ...) باشد. تركيه حدود 200 ميليون دلار سرمايه‌گذاري را براي اين پروژه پيش‌بيني كرده است. با چنين مبلغي، ترك‌ها احتمالاً به قدرت تفكيك موردنظر خود دست خواهند يافت، اما قطعاً دقت هدف‌گيري دوربين‌هاي ماهواره آنها چندان بالا نخواهد بود. از اين رو، قابليت ردگيري آنها محدود خواهد شد.
|
|
جمع‌بندي
شواهد نشان مي‌دهند كه سياست راهبردي تركيه در اين بخش، ضمن توجه به رشد و توسعه اقتصادي از طريق ارائه خدمات مخابراتي فضايي، رسيدن از يك «مشتري هوشمند» به يك «سازنده ماهواره» است.
به نظر مي‌رسد تركيه در حال حاضر، بيشتر به بسترسازي و توسعه همكاري‌هاي بين‌المللي فضايي خود مي‌انديشد. در همين راستا، سمينارهاي بين‌المللي متعددي نيز با هدف بررسي زمينه‌ها و گسترش همكاري‌هاي تركيه با آژانس‌هاي فضايي ديگر كشورها برگزار و معاهداتي نيز منعقد شده است. آنچه واضح است اينكه تركيه به طيف وسيعي از خدمات فناوري غرب دسترسي دارد و بر آن است تا با استفاده از اين امكان، فناوري بومي فضايي خود را نيز قدم به قدم توسعه دهد. بنا بر برنامه ترك‌ها، تركيه در پايان دهه دوم قرن بيست و يكم چندين ماهواره بومي مخابراتي، سنجشي و نظامي را در فضا خواهد داشت. اين ثمره برنامه‌‌اي است كه از ميانه دهه 80 قرن بيستم آغاز شده است. تركيه حتي از فروش ماهواره‌هاي دست دوم خود به كشورهايي نظير پاكستان كسب درآمد مي‌كند.
در اين ميان، بايد به توجه ويژه ترك‌ها به توسعه ريزماهواره‌هاي سنجش از دور واقع در مدارهاي كم‌ارتفاع زميني اشاره داشت كه توان تركيه را در پايش هرچه بهتر محدوده جغرافيايي استراتژيك اين كشور به عنوان پلي مابين آسيا و اروپا افزايش مي‌دهد.
بنا بر برخي اخبار، پيش‌نويس تشكيل يك آژانس ملي فضايي با هدف نظارت راهبردي و حاكميتي بر كليه فعاليت‌هاي فضايي اين كشور نيز براي تصويب در دولت تهيه شده اما تاكنون اجرايي نشده است. ارتباط مستقيم توبيتاك اوزي، متولي بخش توسعه و كاربرد سنجش از دور برنامه فضايي تركيه، با هيات دولت و نخستوزيري يكي از نكات قابل‌توجه در برنامه فضايي اين كشور است. همچنين نگاه اقتصادي شركت توركست و استفاده از منابع داخلي شركت و كشور تركيه براي توسعه برنامه فضايي آن نيز از نكات مهم و قابل اشاره است. توجه به طراحي و ساخت پرتابگرها تاكنون در سياست‌هاي تركيه ديده نشده است.
منبع :www.isa.ir
|
|
مراجع
