سایت نجوم ایران ( مرکز اطلاع رسانی اخبار رسمی نجومی، ستاره شناسی، هوافضا، آسمان شب و اخترفیزیک ایران و جهان) ؛

معرفي

[برنامه لونا]، كه [لونيك] نيز خوانده مي‌شود، عنوان اولين برنامه فضايي شوروي سابق با هدف كاوش در فضاست. لونا در زبان روسي به معناي ماه است. برنامه لونا در ابتدا، سه هدف را دنبال مي‌كرد:

تصوير 1- فضاپيماي كاوشگر لونا1

به دست آوردن اطلاعات بيشتر از محيط فضا و نحوه دستيابي به كرات ديگر؛ فرود فضاپيما بر روي سطح كره ماه، و كمك به فرود آوردن انسان در كره ماه. برنامه لونا به خوبي توانست به اهداف اول و دوم خود برسد، اما تحقق عيني هدف سوم خود را هرگز نديد. البته بايد توجه داشت كه برنامه سفر انسان به ماه شوروي ذيل برنامه‌هاي ديگري نيز دنبال مي‌شد و لونا بخشي از كل برنامه بود. مثلاً يكي از دلايل اصلي شكست برنامه، ناكام ماندن پروژه پرتابگرهاي عظيم [اِن-1] در رسيدن به اهداف خود بود [1].   برنامه لونا تا سال 1976 ادامه داشت،‌ اما روس‌ها بعد از فتح ماه توسط آمريكايي‌ها، در ذيل برنامه آپولو، در سال 1969، از دنبال كردن هدف سوم، كه لونا انجام بخشي از آن را بر عهده داشت، رويگردان شدند. آنها نه تنها آرزو داشتند انساني را از اتحاد جماهير شوروي بر سطح ماه فرود آورند، بلكه مي‌خواستند جلوتر از آمريكايي‌ها اين كار را انجام دهند. شوروي در سال 1968 پس از اينكه تا حدود زيادي از فرستادن انسان به ماه نااميد شده بود، تلويحاً اعلام كرد كه هدف شوروي تنها فرستادن ربات به سطح ماه است و به دليل اهميت حفظ جان فضانوردان (!) اين برنامه برايش اولويتي ندارد. پس از موفقيت آمريكايي‌ها در اين زمينه هم اين‌طور وانمود كردند كه اصلاً اتفاق مهمي نيافتاده و سفر به ماه هدف مهمي براي شوروي به حساب نمي‌آمده است. اما واقعيت چيز ديگري بود. درگذشت ناگهاني [سرگِي كاراليوف]، مدير و مغز متفکر تمام برنامه‌هاي فضايي شوروي در سال 1966، ضربه بزرگي به برنامه لونا و ديگر برنامه‌هاي شوروي وارد كرد.

لونا اهداف اول و دوم خود را خيلي خوب دنبال كرد. اين برنامه بسياري از ركوردهاي فضايي را به نام خود ثبت كرد (قرارگرفتن اولين فضاپيما در مدار خورشيد، ايجاد اولين دنباله‌دار مصنوعي، فرود اولين ربات بر سطح ماه، اولين عكس از سمت تاريك ماه، قرار گرفتن اولين فضاپيما در مدار ماه و...) كه در ادامه به آنها اشاره خواهد شد [2].

روند برنامه [3]

لونا1 تا لونا3

تصوير 2- فضاپيماي كاوشگر لونا2

پس از سه بار ناكامي در پرتاب فضاپيماي لونا1، در 2 ژانويه 1959 اين فضاپيماي كروي شكل 361 کيلوگرمي با موفقيت و با پرتابگر [اِي-1] پرتاب شد. اين پرتاب، نهمين پرتاب موفقيت‌آميز شوروي بود. اين فضاپيما با نام [مِكتا] نيز شناخته مي‌شد. زماني که لونا1 توانست به سرعت گريز از ميدان گرانش زمين برسد (كه اين خود يك ركورد جديد فضايي بود)، از قسمت سوم پرتابگر خود که 1472 کيلوگرم وزن داشت جدا شد. اين قسمت از فضاپيما که 2/5 متر طول و قطري برابر با 4/2 متر داشت، تا مدتي به موازات لونا1 به حرکت خود ادامه داد. در 3 ژانويه 1959 ، در ساعت 3:56:20 به وقت مسكو، لونا1 در فاصله 119500 کيلومتري زمين حدود يك كيلوگرم گاز سديم را در فضا آزاد كرد. اين غبار گازي به شکل يک دنباله درخشان نارنجي رنگ بر فراز اقيانوس هند توسط منجمان قابل مشاهده بود. اين اولين دنباله‌دار مصنوعي بود كه توسط بشر در فضا ايجاد مي‌شد.   لونا1 در تاريخ 4 ژانويه بعد از 34 ساعت پرواز به فاصله 5995 متري سطح ماه رسيد و در مدار آن قرار گرفت. اين اولين بار بود كه يك فضاپيما به نزديكي ماه مي‌رسيد. لونا1، اولين فضاپيمايي بود كه در مسير خود تا رسيدن به ماه، در مدار خورشيد قرار گرفت و از ميدان گرانشي خورشيد براي حركت استفاده مي‌كرد. داده‌هاي ارسالي از اين كاوشگر تا حدود زيادي به شناخت محيط فضا كمك كرد. اندازه‌گيري‌هايي که اين فضاپيما انجام داد، نشان داد که ماه فاقد ميدان مغناطيسي است و طوفان‌هاي خورشيدي، که در واقع جريان‌هاي پلاسمايي يونيزه شده هستند، در فضاهاي بين‌سياره‌اي حرکت مي‌کنند. همچنين داده‌هاي ارسالي به كشف حلقه بيروني پديده [كمربند ون آلن] كمك زيادي كرد. گمان مي‌رود لونا1، با سقوط بر روي سطح ماه از بين رفته باشد.

اين فضاپيما به سطح ماه رسيد و با آن برخورد کرد. لونا2 هم پس از جدايي قسمت سوم خود در 13 سپتامبر مانند لونا1 ابر درخشان نارنجي رنگي از گاز سديم را در فضا آزاد کرد. البته اين بار هدف فقط نمايش و ثبت ركورد نبود، بلكه رفتار گاز در فضا نيز مورد مطالعه قرار مي‌گرفت. در 14 سپتامبر و پس از 33 ساعت و نيم پرواز، سيگنال‌هاي دريافتي از فضاپيما ناگهان قطع شد که نشان‌دهنده برخورد آن با سطح ماه بود. البته قسمت سوم اين فضاپيما نيز که پس از جدايي از فضاپيما، همراه با لونا2 به سمت ماه در حرکت بود، حدود 30 دقيقه بعد با سطح ماه برخورد کرد.   لونا2، داده‌ها و اطلاعاتي كه لونا1 از محيط فضا (پديده كمربند بيروني ون آلن، ذرات باردار و ...) به دست آورده بود را به طرز موثري كامل كرد. در تاريخ 4 اکتبر سال 1959، لونا3 با 279 کيلوگرم وزن به سمت ماه پرتاب شد. پيكربندي اين فضاپيما نسبت به نمونه قبلي آن به كلي عوض شده بود و شكل استوانه‌اي داشت. لونا3 اولين فضاپيمايي بود كه براي پايداري مي‌توانست از سامانه پايداري سه محوره هم استفاده كند. لونا3 اين تغيير سامانه پايداري را در هنگام عكسبرداري از سطح ماه انجام مي‌داد. براي تامين قسمتي از توان آن از سلول‌هاي خورشيدي استفاده شده بود و محفظه‌اي تحت فشار،‌ با فشار حدود 23/0 اتمسفر داشت. در آن از سامانه كنترل حرارت استفاده شده بود كه در نتيجه كارايي سامانه‌هاي الكترونيكي را افزايش مي‌داد.

تصوير 3- فضاپيماي كاوشگر لونا3

تصوير 4- اولين تصوير گرفته شده از ماه توسط فضاپيماي كاوشگر لونا3

مهم‌ترين ركوردي كه لونا3 توانست بر جا بگذارد، گرفتن عکس‌هايي از نيمه تاريك ماه و ارسال آن به زمين بود. در 7 اکتبر 1959، سامانه تصويربرداري موفق به ثبت 29 عکس طي 40 دقيقه،‌ از فاصله حدود 65000 كيلومتري سطح ماه شد. اين عكس‌ها، 70 درصد سطح يك نيم‌كره ماه را پوشش مي‌دادند. فضاپيماي كاوشگر بعد از گرفتن اين عكس‌ها به سمت زمين بازگشت. ارسال تصاوير به دليل كاهش توان الكتريكي ماهواره به دشواري انجام مي‌شد، اما سرانجام 17 عكس به زمين مخابره شد. گمان مي‌رود لونا3 در جوّ زمين سقوط كرده و نابود شده باشد.

تصوير 6- اولين تصوير نماي نزديك ماه گرفته‌شده توسط فضاپيماي كاوشگر لونا3

تصوير 5- نمايي از ماه، گرفته شده توسط فضاپيماي كاوشگر لونا3

تصوير 8- نتيجه پردازش رايانه‌اي تصاوير گرفته شده از ماه توسط فضاپيماي كاوشگر لونا3

تصوير 7- اولين تصوير گرفته‌شده از سمت تاريك ماه، گرفته شده توسط فضاپيماي كاوشگر لونا3

لونا4 تا لونا9

تصوير 9- فضاپيماي كاوشگر لونا4

تصوير 10- قسمت ماه‌نشين فضاپيماي كاوشگر لونا9

در 9 مه 1965، لونا5 نيز با هدف فرود نرم بر روي سطح ماه با موفقيت به فضا پرتاب شد. اين كاوشگر به مدار ماه رسيد، اما به دليل بروز يك اشكال در سامانه كنترلي آن، بر روي سطح ماه سقوط كرد. بين لونا4 و لونا5، شوروي چهار پرتاب ناموفق ( سه مورد مربوط به برنامه لونا) را تجربه كرده بود.   لوناهاي 6، 7 و 8 به ترتيب در 8 ژوئن، 4 اكتبر و 3 دسامبر 1965 با موفقيت به فضا پرتاب شدند، اما هر يك به دليلي نتوانستند ماموريت اصلي خود، يعني فرود نرم بر روي سطح ماه را انجام دهند و از بين رفتند. اگرچه موفقيت‌هايي را در ماموريت‌هاي جانبي خود كه عمدتاً ارسال داده‌هايي از محيط فضا بود، به خوبي انجام دادند. سرانجام در 3 فوريه 1966، پس از 12 بار تلاش ناموفق، فضاپيماي لونا9 كه چهار روز قبل به فضا پرتاب شده بود، توانست با موفقيت و به نرمي بر سطح ماه فرود آيد. لونا9 طي سه روز تماس خود با زمين توانست اولين عكس‌ها را از سطح يك كره آسماني تهيه كرده و به زمين بفرستد.

 

به دلايلي هيات حاكمه شوروي از انتشار سريع اين عكس‌ها خودداري كرد. اين فضاپيما در هنگام پرتاب 1580 كيلوگرم وزن داشت. اما قسمت ماه‌نشين آن كه بر روي سطح ماه فرود آمد، تنها حدود 99 كيلوگرم بود. لونا9، يك موفقيت ديگر براي برنامه هاي فضايي شوروي در مقابل آمريكا به حساب مي‌آمد.  سه ماموريت بعدي لونا، همگي به مدارگردي ماه اختصاص داشت. لوناهاي 10، 11 و 12 به مدار ماه وارد شدند و مانند يك ماهواره كه در مدار زمين قرار دارد، در مدار ماه اطلاعات و داده‌هاي ارزشمندي را ارسال كردند. حال كه خيال روس‌ها از فرود بر سطح ماه راحت شده بود، آنها ترجيح دادند به تحقيق و بررسي بيشتري در مورد ماه بپردازند.

تصوير 11- اولين عكس فرستاده شده از سطح يك كره آسماني توسط فضاپيماي كاوشگر لونا9

 

 

لونا10 تا لونا14

تصوير 12- فضاپيماي كاوشگر لونا10

لونا10 كه در 31 مارس 1966 پرتاب شد، اولين فضاپيمايي بود كه مانند يك ماهواره در مدار ماه قرار گرفت. وزن اين فضاپيما 1582 كيلوگرم و وزن مدارگرد آن 540 كيلوگرم بود. بزرگ‌ترين يافته اين مدارگرد ماه را مي‌توان كشف قسمت‌هايي از ماه دانست كه تمركز جرمي بيشتري داشتند و باعث اغتشاش و ناپايداري در بخشي از ميدان گرانشي ماه مي‌شدند. آخرين سيگنال از اين مدارگرد، در 30 مه 1966 دريافت شد.   دو هفته بعد از اينكه مدارگرد آمريكايي‌ها هم توانست با موفقيت در مدار ماه قرار گيرد، لونا11 در 24 اوت 1966 به فضا پرتاب شد. اين فضاپيما هم از يك بخش كوچك مدارگرد تشكيل شده بود كه بعد از جدايي از ساير بخش‌ها و مراحل، در مدار ماه قرار مي‌گرفت. علاوه بر جمع‌آوري اطلاعات و ارسال عكس (با قدرت تفكيك بين 15 تا 20 متر) از ماه و محيط فضا و ادامه داده‌برداري‌هاي لونا10، اين فضاپيما براي اولين بار اقدام به آزمايش نحوه عملكرد يك سامانه انتقال نيروي چرخ‌دنده‌اي در محيط خلاء و فضا كرد. روس‌ها بر آن بودند تا در چند پرتاب آينده خود، يك ماه‌نورد خودكار را به سطح ماه بفرستند. ارتباط اين مدارگرد 38 روز بعد از پرتاب با زمين قطع شد.   لونا12 موظف بود تا ماموريت نمونه قبلي را براي عكسبرداري و جمع آوري اطلاعات از ماه كامل كند. اين فضاپيما در 22 اكتبر 1966 به فضا پرتاب شد و 89 روز به ماموريت خود ادامه داد.   لونا13 دومين فضاپيماي كاوشگر ماه شوروي بود كه با موفقيت بر روي سطح ماه فرود آمد. پرتاب آن در 21 دسامبر 1966 انجام گرفت. اين بار وزن ماه‌نشين به 113 كيلوگرم افزايش يافته بود و مجهز به ابزارهاي اندازه‌گيري بيشتري بود. لونا13 توانست علاوه بر عكس‌هايي بهتر از سطح ماه (نسبت به لونا9)، براي اولين بار به وسيله حسگرهاي خود اطلاعاتي از تركيب خاك سطح ماه و همچنين پرتوهاي موجود در ماه به زمين مخابره كند. ارتباط اين ماه‌نشين با زمين پس از 6 روز قطع شد.

لونا14 باز هم يك مدارگرد بود كه محموله‌اي مشابه محموله لونا10 حمل مي‌كرد. اين فضاپيما با موفقيت در مدار ماه قرار گرفت و اطلاعاتي را از توزيع جرمي ماه و اشعه‌هاي كيهاني و ذرات باردار موجود در فضا به زمين مخابره كرد. ماموريت اوليه اين فضاپيما آزمايش سامانه ارتباطي يك فضاپيماي سرنشين‌دار ماه‌نشين بود. اين فضاپيما پس از يك پرتاب ناموفق در 7 آوريل 1968 به فضا پرتاب شد. 

 

 

تصوير 13- كاوشگر لونا11

 

 
در واقع وقفه 14 ماهه بين لونا13 و لونا14، بزرگ‌ترين توقفي بود كه در اين برنامه پيش آمد. روس‌ها براي فرستادن فضانورد به ماه به مشكلات جدي برخورده بودند. درگذشت كاراليوف، مغز متفكر برنامه‌هاي فضايي شوروي، نيز مزيد بر علت شده بود.

 

لونا15 تا لونا24

تصوير 14- فضاپيماي كاوشگر لونا15

لونا15، اگرچه يك ماموريت كاملاً شكست خورده بود، اما از چند نظر يكي از نقاط مهم تاريخ عصر فضا به شمار مي‌رود. روس‌ها كه ديگر برايشان مسجل شده بود در پياده كردن انسان بر روي ماه قافيه را به آمريكايي‌ها باخته‌اند، در آخرين دقايق، تصميم گرفتند تا لااقل ركورد آوردن مقداري از خاك ماه به زمين را نيز در آمارهاي خود ثبت كنند، تا مرهمي باشد بر درد آنها در شكست از آمريكايي‌ها.    لونا15، تنها 3 روز قبل از پرواز تاريخي سه فضانورد آمريكايي به سمت ماه در قالب برنامه آپولو11، به فضا پرتاب شد. براي اولين بار در تاريخ فضا، روس‌ها و آمريكايي‌ها براي جلوگيري از برخورد احتمالي دو فضاپيما، يكديگر را در جريان برنامه پروازي و ماموريت خود قرار دادند و با هم هماهنگ كردند. اين مساله يكي از نكات جالب در تاريخ عصر فضا است.    لونا15 با موفقيت در مدار ماه قرار گرفت.

وقتي كه قسمت ماه‌نشين لونا15 ، در ساعت 15:47 بيست و يكم ژوئيه 1969، با روشن كردن راكت‌هاي خود آماده فرود بر روي سطح ماه مي‌شد، چند ساعتي از قدم زدن [نيل آرمسترانگ] و [جيمز آلدرين] بر سطح ماه و مخابره مستقيم تصاوير آن به زمين مي‌گذشت.

اين تراژدي روسي با بروز اشكال و سقوط لونا15 به روي سطح ماه، از فاصله 3 كيلومتري، كامل شد و آمريكا و جهان غرب جبران بخش عمده‌اي از عقب‌ماندگي فناوري و به دست آوردن دوباره روحيه و غرور ملي خود را جشن گرفت. هيات حاكمه شوروي سعي كرد تا مساله را چندان مهم جلوه ندهد.

 

لونا16 پس از چهار بار پرتاب ناموفق در 12 سپتامبر 1970 به فضا پرتاب شد.  بخش رباتي ماه‌نشين اين فضاپيما، اولين سامانه رباتي بود كه مقداري از خاك ماه را با خود به زمين ‌آورد. لونا16 ماموريت خود را با موفقيت به انجام رساند. وزن اين فضاپيما، هنگامي كه در مدار ماه قرار گرفت، 5600 كيلوگرم بود.   وزن قسمت ماه‌نشين نيز كه بر روي ماه فرود آمد، 1880 كيلوگرم بود. البته اين فضاپيما ماموريت‌هاي ديگري نيز مانند عكس‌برداري و ارسال اطلاعات محيطي بر عهده داشت.   لونا16 اولين ماه‌نشيني بود كه در سمت تاريك ماه فرود ‌آمد. ماموريت لونا16 بر روي سطح ماه 26 ساعت و 25 دقيقه به طول انجاميد. در اين مدت زمان، مته خودكار آن 35 سانتي متر سطح ماه را سوراخ كرد و 105 گرم از خاك سطح ماه را نمونه‌برداري كرد. سپس بخشي از اين ماه‌نشين 1880 كيلوگرمي از آن جدا شد و بر روي سطح ماه ماند و بخش ديگر به طرف زمين به پرواز درآمد. در 24 سپتامبر 1970، اين كاوشگر با موفقيت به زمين بازگشت و محموله خود را در صحراهاي قزاقستان تحويل داد.

تصوير 15- فضاپيماي كاوشگر لونا17

 

تصوير 17- فضاپيماي كاوشگر لونا19

تصوير 16- تصوير قسمت ماه‌نشين فضاپيماي كاوشگر لونا17، گرفته شده توسط توسط ماه‌نورد لونوخود1

لونا17 اولين ماموريت فضايي شوروي بود كه طي آن يك وسيله ماه‌نورد را درست مانند يك خودروي رباتي، بر روي ماه با موفقيت فرود آورد. اين ماه‌نورد [لونوخود1] نام داشت. لونوخود بخشي از برنامه فرستادن انسان به ماه شوروي بود كه در اوايل دهه 60 برنامه‌ريزي شده بود. با فرود لونا17 بر روي سطح ماه، لونوخود1 از آن پياده شد و طي 322 روز انجام ماموريت، حدود 10540 متر بر روي سطح ماه راه رفت و به نمونه‌برداري و ارسال اطلاعات پرداخت. اين ماه‌نورد در اين مدت، 20000 تصوير تلويزيوني به زمين مخابره كرد. لونوخود كه در تاريخ 10 نوامبر 1970 طي برنامه لونا17 به فضا پرتاب شده بود، به لحاظ زماني حدود سه برابر بيش از حد انتظار به عمليات بر روي سطح ماه پرداخت.

تصوير 18- فضاپيماي كاوشگر لونا22

حدود يك سال بعد، در 2 سپتامبر 1971، لونا18 با ماموريتي مشابه لونا16 يعني آوردن مقداري از خاك ماه، به فضا پرتاب شد، اما پس از فرود بر روي سطح ماه، ارتباط آن با زمين قطع و ماموريت با شكست مواجه شد. 26 روز بعد از پرتاب لونا18، در 28 سپتامبر 1971، لونا19 با هدف تحقيق و بررسي پيرامون ميدان گرانش ماه، تهيه تصاوير دقيق از سطح ماه و مطالعه بر روي ذرات باردار و پرتوهاي كيهاني روانه مدار ماه شد. لونا19 پس از 388 روز به عمليات خود در مدار ماه پايان داد.   در 14 فوريه 1972، لونا20 براي تكميل ماموريت لونا18 به فضا پرتاب شد. لونا20 موفق بود و توانست محموله كوچك خود را در 25 فوريه 1972 در جزيره‌اي در رودخانه [كاركينگير] قزاقستان تحويل دهد. اين محموله نيز مانند محموله لونا16، براي تجزيه و آزمايش بين دانشمندان شوروي و فرانسه تقسيم شد.   لونا21 كه در 8 ژانويه 1973 به فضا پرتاب شد، ماموريت داشت كه لونوخود2 را بر سطح ماه فرود آورد. لونوخود2، يك ماه‌نورد خودكار 840 كيلوگرمي با 8 چرخ بود و توانست طي چند ساعت اول ماموريت خود، به اندازه كل طول عمر لونوخود1، بر روي ماه راه برود، اما در 9 ماه مه به داخل يك فرورفتگي غلطيد و ديگر نتوانست از آن خارج شود. در نهايت، غبار روي سلول‌هاي خورشيدي‌ آن را گرفت و ماموريتش ناتمام ماند. تلاش‌ها براي نجات لونوخود2 ناكام بود.

با اين حال، هيات حاكمه شوروي اعلام كرد كه ماموريت با به دست آوردن تمام خواسته‌ها به پايان رسيده است. اين ماه‌نورد در مدت ماموريت خود حدود 80000 تصوير تلويزيوني، 86 تصوير بسيار باكيفيت و صدها داده از خواص مكانيكي و شيميايي مواد موجود بر روي سطح ماه را مخابره كرد. شوروي بعدها اعلام كرد كه از طريق يك دانشمند آمريكايي، عكس‌هايي از محل فرود و حركت لونوخود2 را كه توسط فضاپيماي آپولو17 در هنگام فرود گرفته شده‌اند، به دست آورده است. اين عكس‌ها براي ماموريت‌هاي مشابه آينده شوروي بسيار مفيد بودند. شوروي در 29 مه 1974، آخرين فضاپيماي مدارگرد ماه خود را تحت نام لونا22 به فضا فرستاد. اين مدارگرد دومين مدل از نسل جدي ماه‌گرد شوروي (لونا19) بود كه در طي 521 روز ماموريت خود اطلاعات بسيار جالب و مهمي را از جنبه‌هاي مختلف ماه مخابره كرد. اين فضاپيماي بسيار موفق، هرگز دچار اشكال نشد و عمر آن با اتمام پيشران موتورهاي كنترلي، به پايان رسيد.  در 28 اكتبر 1975، شوروي لونا23‌ را براي آوردن مقدار ديگري از خاك ماه به كره زمين به فضا فرستاد، اما در هنگام فرود، قسمت بازگشتي دچار آسيب شد و ماموريت شكست خورد. اگر اين ماموريت به سرانجام مي‌رسيد، احتمالا روس‌ها برنامه لونا را در همين جا خاتمه مي‌دادند. لونا24 در 9 اوت 1976، براي انجام ماموريت ناكام لونا23 به سمت ماه پرتاب شد. اين فضاپيما در 22 اوت، محموله 170 گرمي خود را در سيبري فرود آورد. فضاپيما در هنگام پرتاب 4800 كيلوگرم وزن داشت. اين بار مته رباتي فضاپيما حدود دو متر حفاري كرده بود. شوروي مقدار اندكي از خاك آورده شده توسط اين ماه نشين را در دسامبر 1976 به ناسا هديه كرد. لونا24، پايان برنامه‌هاي ماه‌شناسي و ماه‌نوردي شوروي و جهان بود. از آن زمان تاكنون (2007)، ديگر فضاپيمايي بر روي سطح ماه فرود نيامده است. همچنين تا قبل از كاوشگر [استارداست] كه در سال 2006 مقداري از خاك اجرام فضايي را به زمين آورد، لونا24 آخرين فضاپيماي كاوشگري بود كه اين كار را انجام داد. نوشته :iranian space agency

تصوير 19- فضاپيماي كاوشگر لونا24