پدیده نورانی شامگاه پنج‌شنبه 18 خرداد که در بخش وسیعی از خاورمیانه مشاهده شد، بسیار شبیه به اثراتی بود که تاکنون از ماموریت‌های ناموفق موشکی مشاهده شده و به همین دلیل، سناریوی موشک روسی محتمل‌تر است.
حوالی ساعت 22:18 پنج‌شنبه 18 خرداد 1391 به وقت ایران (17:48 پنج‌شنبه 7 ژوئن 2012 به وقت جهانی) بسیاری از شهروندان کشورهای شمالی خاورمیانه (ایران، آذربایجان، ترکیه، عراق، سوریه، فلسطین اشغالی و برخی دیگر) شاهد وقوع پدیده‌ای عجیب و بزرگ در آسمان شمالی خود بودند. مثلثی از نور در ارتفاع نه چندان زیاد از افق پدیدار شد. تغییر شکل و گسترش این مثلث نورانی نسبتا سریع بود، پس از مدتی راس این مثلث شروع به چرخیدن کرد، الگویی مارپیچی در راس مثلث پدید آمد، تبدیل به دایره شد و اندکی بعد، این ابر آن‌قدر بزرگ و کم نور شد که از دیده‌ها محو گردید.
در اینجا می‌خواهیم دلایلی را که به پذیرش سناریوی موشک روسی منجر شده است، بررسی کنیم.
الف) آن‌چه در نگاه اول می‌توان نتیجه گرفت
1- این پدیده همزمان در منطقه وسیعی مشاهده شده بود
در همه گزارش‌های ارسالی، از شرق ایران تا سواحل مدیترانه، این پدیده با شکل مشابه و همزمان دیده شده بود. این بدان معنی است که ناظران همه شاهد یک پدیده بودند. دلیل دیگر بر یکی بودن این پدیده، جهت مشاهده این پدیده است که در بخش بعدی به آن اشاره می‌شود. با این حساب، این احتمال که جسمی با سرعت زیاد بر فراز خاورمیانه حرکت کرده منتفی می‌شود. سریع‌ترین موشک‌های ساخته‌شده توسط بشر با سرعت 8کیلومتر بر ثانیه در مدار زمین حرکت می‌کنند و این سرعت برای موشک‌هایی که در جو زمین حرکت می‌کنند، به 6کیلومتر بر ثانیه کاهش می‌یابد. چنین موشکی برای طی مسافت 3400 کیلومتری شرق افغانستان تا سواحل مدیترانه، آن‌هم در ارتفاع پایین از سطح زمین حداقل به 566 ثانیه (حدود 9 دقیقه و نیم) زمان نیاز دارد. این در حالی است که کل زمان مشاهده این پدیده در خاورمیانه بسیار کمتر بود و از آن مهم‌تر، جابجایی جسم مورد نظر بسیار کم گزارش شده است.
2- ارتفاع این پدیده از سطح زمین زیاد بود
پدیده نورانی دیده‌شده تقریبا در آسمان شمالی کشورهای خاورمیانه دیده شده بود. در ایران، این پدیده در سمت شمال‌غربی دیده شد؛ در آذربایجان در شمال، در عراق، شمال و در سوریه و فلسطین اشغالی در شمال شرق. آنها که در مناطق شمالی‌تر این پدیده را دیده بودند، آن را در ارتفاعی بیشتر از سطح افق دیده بودند و آنها که در نواحی جنوبی‌تر دیده بودند (مانند شیراز، زابل، یا فلسطین اشغالی) آن را در ارتفاع نزدیک به افق دیده بودند. اگر خط دید این شاهدان را از مناطق مختلف رسم کنیم و این را نیز در نظر بگیریم که همه آنها پدیده یکسانی را دیده‌اند، می‌بینیم که این پدیده یکسان در ارتفاع چند صدکیلومتری زمین برفراز خاک روسیه قرار داشت. با استفاده از روابط مثلثاتی می‌توان ارتفاع این پدیده را به‌طور تقریبی بدست آورد، چیزی حدود 350 کیلومتر از سطح زمین. (با توجه به اینکه گزارش‌های واصله دقیق نیست، خطای این محاسبات زیاد است و محدوده‌ای از 300 تا 550 کیلومتر را برای ارتفاع بدست می‌دهد).
3- جسم مشاهده‌شده بسیار بزرگ بود
اندازه ظاهری این جسم بسیار بزرگ بود، به‌طوری‌که برخی آن را با ابعاد ماه بدر و برخی دیگر (که به محل وقوع آن نزدیک‌تر بودند) اندازه آن را بزرگ‌تر دیده بودند. با توجه به فاصله بسیار زیاد این پدیده از ناظران، واضح است که ابعاد واقعی این پدیده بسیار بزرگ و از مرتبه چند ده کیلومتر بدست می‌آید. (اگر فرض کنیم دورترین شاهدان، این ابر را به اندازه ماه بدر در آسمان دیده باشند، طول این جسم حدود 20 کیلومتر بدست می‌آید). در حال حاضر هیچ جسمی با این ابعاد در مدار زمین وجود ندارد. بزرگ‌ترین سازه فضایی در مدار زمین یعنی ایستگاه فضایی بین‌المللی حدود 114 متر طول دارد و با چشم غیرمسلح به شکل نقطه‌ای درخشان دیده می‌شود. برای تفکیک این جسم حتما باید از ابزار اپتیکی مانند دوربین دوچشمی یا تلسکوپ استفاده کرد. بنابراین این فرض که این پدیده مربوط به یک یا چند ماهواره در سطح زمین است نیز منتفی می‌شود.
ب) رویدادهای مشابه
تا به‌اینجا مشخص شد که پدیده‌ای در ابعاد بزرگ و در ارتفاع چندصدکیلومتری زمین بر فراز روسیه رخ داده و ساکنان زمین آن را دیده‌اند. خوشبختانه در سال‌های اخیر، دو مورد مشابه رسانه‌ای شده که شباهت پدیده پنج‌شنبه شب با آنها، سرنخ‌های خوبی درمورد منشأ این رویداد ارایه می‌دهد.
1- غروب جمعه 25 خرداد 1386، رصدگرانی که برای مشاهده هلال شب اول جمادی‌الثانی اقدام کرده بودند، ابر مرموزی را در آسمان خود مشاهده کردند. پوریا ناظمی که آن زمان دبیر سرویس علمی روزنامه جام‌جم بود، این پدیده را در آسمان دیزین رصد و چنین گزارش کرد: «در حدود ساعت 20:55 شامگاه جمعه 25 خرداد 1386 در حالی که تنها چند ثانیه از ظهور ماهواره ایریدیومی درخشان در افق شمالی گذشته بود، توده‌ای درخشان و کوچک در افق غربی و در کنار ستارگان راس صورت فلکی جوزا در آسمان ظاهر شد که با رنگ سفید مایل به آبی می‌درخشید. این توده در هنگام ظهور تقریبا در سمت 308 درجه و ارتفاعی کمتر از 10 درجه قرار داشت. اندکی بعد از ظهور این توده، کم‌کم بر درخشش آن افزوده شد تا اینکه حدود دو دقیقه بعد به درخششی معادل قدر مجموع 6- رسید. کم‌کم این توده که یادآور شکل‌گیری دنباله‌دارها در سرعتی بسیار سریع بود، از ناحیه قاعده مخروط خود که رو به آسمان بود، گسترش پیدا کرد و سرانجام حدود 12 دقیقه بعد در افق جنوبی و در آلودگی نوری تهران از نظرها محو شد». گزارش‌ها و تصاویر متعددی از مشاهده این پدیده در همان ساعت از دیگر نقاط کشور منتشر شد، مانند همین تصویر که بابک امین‌تفرشی، عکاس ایرانی از ارتفاعات دیزین ثبت کرد.
شهرام یزدان‌پناه، مدیر وقت روابط‌عمومی سازمان فضایی ایران در تشریح این پدیده گفت: «محتمل‌ترین گزینه در توجیه این پدیده، بروز اشکالی در مرحله دوم موشک اطلس5 است. این موشک حدود ساعت 16 روز جمعه از پایگاه فضایی ناسا در ایالات متحده پرتاب شده و ظاهرا پیش از قرار دادن ماهواره در مدار با نشت گسترده در مخازن اکسیژن و هیدروژن مواجه شده است. براساس این فرضیه به نظر می‌رسد ابر مشاهده شده ناشی ازپخش سوخت موشک (هیدروژن یا اکسیژن) قبل از رسیدن موشک به افق ایران باشد که در اثر بازتابش نور خورشید به صورت ابری درخشان بروز کرده است». شایان ذکر است روز بعد از واقعه، ناسا با انتشار بیانیه‌ای رسمی تایید کرد که این پدیده به دلیل انتشار بقایای احتراق سوخت برجامانده در مرحله دوم موشک اطلس5 به وجود آمده است.
2- در بامداد هجدهم آذر 1388 / 9 دسامبر 2009، ساکنان منطقه قطبی نروژ مارپیچ درخشان غول‌پیکری را در آسمان شمالی خود دیدند که هیچ شباهتی به شفق‌های قطبی نداشت. این پدیده در آغاز با پرتوهای نور سبزرنگ شروع شد، درست شبیه به آغاز شفق قطبی؛ با این تفاوت که در یک انتهای آن، مارپیچ اسرارآمیزی دیده می‌شد. مارپیچ به‌تدریج بزرگ و بزرگ‌تر شد تا آن‌که به هاله عظیمی در آسمان بدل گشت و پرتوهای سبز تا زمین گسترش یافت. تصویر زیر مربوط به این پدیده در آسمان نروژ است.
واکنش اغلب کاربران اینترنتی به تصاویر منتشرشده در فضای سایبری این بود که این تصویر، ساختگی است و خبرنگاری با استفاده از فتوشاپ خواسته چند ساعتی مردم را به هیجان بیاورد. اما انتشار عکس‌ها و فیلم‌های بیشتر از این پدیده به جدی شدن ماجرا انجامید. کارشناسان با توجه به هشدار عدم پرواز بر فراز دریای سفید در همان روز، اصلی‌ترین عامل این پدیده را عملکرد ناقص یک موشک زیرمداری دانستند. محتمل‌ترین نامزد آن نیز موشک بالستیک روسیه با نام بولاوا بود. چند ساعت بعد، وزارت دفاع روسیه رسما آزمایش ناموفق یک موشک از زیردریایی‌های خود را تایید و بدین ترتیب، نظر کارشناسان را تایید کرد. این موشک بالستیک از یک زیردریایی شناور در دریای سفید شلیک شده بود و به دلیل نقص فنی نتوانست مدار خود را کامل کند. جالب اینجاست که در برخی تصاویر گرفته‌شده از این نور مارپیچ، جسمی ثبت شده بود که در واقع، همان مرحله اول موشک بولاوا بود که در پایین‌تر از مدار زمین حرکت می‌کرد. موتور از کنترل خارج شده مرحله دوم موشک هم با دوران خود، این الگوی زیبا را ایجاد کرده بود.
ج) مناسب‌ترین منشأ پدیده نورانی
نخستین گمانه‌زنی کارشناسان فضایی و منجمان در مورد منشأ ابر نورانی شامگاه پنج‌شنبه، پدیده‌ای در مدار زمین بود. جستجو در پایگاه‌های خبری فضایی حاکی از آن بود که هیچ ماموریت فضایی در آن چند ساعت اتفاق نیفتاده است. هم‌چنین هیچ هشداری مبنی بر متلاشی شدن ماهواره‌ای کوچک یا بزرگ نیز منتشر نشده بود. با توجه به ویژگی‌های پدیده دیده‌شده و هم‌چنین شباهت آن با رویدادهای خرداد 1386 و آذر 1388، برخی کارشناسان حدس زدند که ماموریتی محرمانه و به‌دور از چشم رسانه‌ها (به احتمال زیاد) توسط کشور روسیه انجام شده ولی نتوانسته موفقیت‌آمیز عمل کند و به سرنوشتی شبیه به موشک بولاوا دچار شده است. توجه داشته باشید تاکنون آزمایش‌های متعددی روی راکت‌ها و موشک‌های بالستیک انجام شده، اما فقط در شرایط نقص فنی است که پدیده‌های غیرمعمول دیده می‌شود. اگر موشک به درستی عمل کند، فقط ردی از دود یا گازهای داغ در مسیر حرکت موشک باقی می‌ماند که پهنای کمی دارد و خیلی زود آن‌قدر کم‌نور می‌شود که جز با دوربین‌های حرارتی نمی‌توان آنها را تشخیص داد.
موشک در حال حرکت تحت تاثیر نیروهای بسیار شدیدی از محیط قرار دارد و برای آن‌که تعادلش برقرار بماند و در مسیر حرکت کند، از سیستم ناوبری پیچیده‌ای استفاده می‌کند. اگر این سیستم ناوبری به هر دلیلی دچار مشکل شود، موشک از کنترل خارج شده و شروع به دوران می‌کند. طبق این سناریو، موشک بالستیک که به موتورهای دو یا سه مرحله‌ای و سوخت جامد مجهز بود، در ارتفاع حدود 300کیلومتری سطح زمین با مشکل مواجه شده و از کنترل خارج می‌شود.
در موشک سوخت جامد هیچ کنترلی روی مصرف سوخت وجود ندارد و نمی‌توان آن را متوقف کرد، به همین دلیل بقایای احتراق (همانند رویدادهای خرداد 86 و آذر 88) شروع به پراکنده‌شدن در جو فوقانی زمین کرد. گاز داغ و پرفشار حاصل از احتراق در فضای کم‌فشار و نزدیک به خلأ به سرعت منبسط شد و از آن‌جا که این انبساط نیاز به زمان داشت، گازهایی که زودتر از موشک خارج شده بودند، بیشتر پخش شدند. به همین دلیل ابر مخروطی‌شکلی از بقایای احتراق شکل گرفت. هم‌چنین از آن‌جا که موشک با سرعت چند کیلومتر بر ثانیه حرکت می‌کرد، طی چند ثانیه ابری به ابعاد چند کیلومتر را پدید آورد. حرکت مارپیچی راس مثلث نورانی نیز به دلیل چرخش موتور مرحله دوم به‌دور خودش اتفاق افتاد. (این پدیده در فیلم‌هایی که از عرض‌های شمالی‌تر گرفته شده، مانند فیلم گرفته شده در سوریه و آذربایجان به وضوح دیده می‌شود).
وجود ذرات بازتابنده اکسید آلومینیوم در میان ذرات احتراق سبب شد این ابر چند کیلومتری به آینه‌ای بزرگ در مدار زمین تبدیل شود و با منعکس کردن نور خورشید به سمت زمین، روشن شود. با گذشت زمان، ابعاد ابر بیشتر و بیشتر شد، اما از آن‌جا که سوخت موشک محدود بود، پس از مدتی جریان مواد خروجی از موتور قطع و راس مخروط از بین رفت. ابر مخروطی حال به شکل مخروط ناقصی دیده می‌شد که پیوسته بزرگ و بزرگ‌تر می‌شد؛ غلظت ذرات درون ابر نیز رو به کاهش گذاشت، ابر وسیع‌تر و کم‌نورتر شد تا آن‌که در نهایت، روشنایی آن به قدری افت کرد که دیگر نمی‌شد آن را با چشم غیرمسلح دید.
د) تایید شواهد
مهم‌ترین مزیت این سناریو نسبت به دیگر احتمالات مطرح شده این بود که در عین منطقی بودن و وجود شواهد مشابه، تمام شواهد موجود را تایید می‌کرد. اما مهم‌ترین دلیل بر درستی این سناریو حوالی ساعت 3 بامداد جمعه 19 خرداد 1391 (به وقت ایران) منتشر شد. یک خبرگزاری روسی به نقل از وزارت دفاع روسیه اعلام کرد که روسیه موشک بالستیک جدیدی از سری TOPOL-M را با موفقیت آزمایش کرده است. موشک بالستیک سری TOPOL-M موشکی سه مرحله‌ای با سوخت جامد است که حدود 47تن وزن دارد. طول آن 22.7 متر و قطر آن 1.2 متر است و می‌تواند محموله‌ای به وزن 1200 کیلوگرم را حمل کند. سرعت آن در مدار زمین به بیش از 7000 متر بر ثانیه می‌رسد و می‌تواند با دقت 200 متر، هدفی را در فاصله 11هزار کیلومتری نشانه رود. تصویر این موشک را در تصویر زیر می‌توانید ببینید.
با گذشت زمان، جزئیات بیشتری از این آزمایش منتشر و معلوم شد این موشک با نامRS-12M در ساعت 21:39 پنج‌شنبه 7 ژوئن به وقت مسکو (22:09 پنج‌شنبه 18 خرداد به وقت ایران) از جنوب این کشور (در نزدیکی بندر آستاراخان) شلیک شده و با موفقیت در هدف موردنظر واقع در خاک قزاقستان فرود آمده است.
مشخصات این آزمایش بخصوص زمان (حدود 9 دقیقه پیش از مشاهده پدیده نورانی) و محل پرتاب با ویژگی‌های ظاهری پدیده مشاهده شده مطابقت داشت و به همین دلیل سناریوی موشک بالستیک بیش‌از پیش مورد توجه قرار گرفت. تنها اشکال موجود، ادعای روسیه مبنی بر موفقیت‌آمیز بودن این آزمایش بود که با پدیده مشاهده‌شده چندان سازگار نبود. هرچند که چند ساعت بعد، چند کارشناسان نظامی اعلام کردند مانور مرحله سوم موشک‌های بالستیک سری TOPOL-M شامل چرخیدن نیز هست و بدین ترتیب، تنها مورد تناقض ویژگی‌های آزمایش با شواهد دیده‌شده برطرف شد.
هـ) همه آن‌چه اتفاق افتاد
با این حساب، می‌توان گفت آن‌چه اتفاق افتاد، از این قرار بود: در شامگاه پنج‌شنبه 18 خرداد، نیروهای روسی یک فروند موشک بالستیک قاره‌پیما از سری TOPOL-M را برای آزمایش آماده می‌کردند. سوخت جامد این موشک‌ها برای طی مسافت 11هزار کیلومتری است، اما از آن‌جا که هدف در خاک قزاقستان و با فاصله حدود 3000 کیلومتر تعیین شده بود و نمی‌شد میزان سوخت درون موشک را تغییر داد، مسیر پرتاب تغییر کرد. موشک می‌بایست تا ارتفاع بیشتری از سطح زمین فاصله بگیرد و در زمان مناسب، کلاهک را رها کند. در ساعت 21:39 به وقت مسکو (22:09 به وقت ایران) موشک از جنوب آستاراخان شلیک شد و 9 دقیقه بعد به ارتفاع 350 تا 400 کیلومتری رسید. در این زمان مرحله دوم یا سوم موشک هنوز سوخت زیادی داشت و مواد حاصل از احتراق شروع به پخش شدن کرد. طی چند ثانیه، محصولات احتراق به‌شکل مخروطی بزرگ پراکنده شد و با ایجاد پرده‌ای بازتابنده به ابعاد چند کیلومتر، نور خورشید را به سوی زمین منعکس کرد. در ساعت 22:18، مردم شمال خاورمیانه این ابر نورانی را در آسمان شمالی خود دیدند. چند ده ثانیه بعد، موتور مرحله آخر شروع به حرکت دورانی کرد و مواد برجامانده از احتراق در الگوی مارپیچی پراکنده شد. از دید ناظران زمینی، این‌طور دیده شد که راس ابر مثلثی شکل (که مقطع جانبی مخروط است) شروع به چرخیدن کرد و طرحی مارپیچی را پدید آورد. با پایان یافتن سوخت، راس ابر مثلثی‌شکل ناپدید شد و با پخش شدن مواد، حفره‌ای دایروی در راس ابر پدید آمد که شروع به بزرگ‌تر شدن کرد. خیلی زود، غلظت مواد بازتابنده در اثر گسترش بسیار زیاد ابر کاهش یافت و باعث شد روشنایی ابر کاهش یافته و از نظرها محو شود.
البته این تنها توضیح ممکن برای این پدیده نیست. بر اساس فیلم زیر که در ولگاگراد در فاصله 400 کیلومتری از محل شلیک موشک گرفته شده و دود برجامانده از مرحله اول موشک و جزئیات بیشتری از این پدیده را نشان می‌دهد؛ می‌توان ایده دیگری را نیز مطرح کرد. در اینجا می‌بینیم که دود برجامانده از مرحله او موشک ناگهان قطع شده و طرح محو مخروطی مانند (همان پدیده مشاهده شده در ایران و دیگر نواحی خاورمیانه دیده می‌شود). این می‌تواند چنین اتفاق افتاده باشد که موشک در حالی‌که هنوز با اتکا به موتور مرحله اول خود در حال حرکت بود، از لایه‌ای پرفشار در جو زمین وارد لایه‌ای کم‌فشار شده؛ جایی که گازهای داغ حاصل از احتراق به شدت منبسط و پراکنده شده‌اند و طرح مخروطی را ایجاد کرده‌اند. با این حساب، می‌توان طرح مارپیچی را هم به حساب مرحله اول موشک بالستیک گذاشت و این‌چنین به ادعای نیروهای روسی مبنی بر موفقیت‌آمیز بودن آزمایش موشک بالستیک توپول-ام هم شک نکرد.
زینب حسینی از سایت نجوم ایران
به نقل از خبرآنلاین