نماینده سازمان فضایی اروپا (ESA) در ناسا و از دانشمندان مسئول دوربین و طیف‌نگار فرسرخ نیکموس (NICMOS) در تلسکوپ فضایی هابل، درباره خود، جهان هستی و وضعیت کنونی تلسکوپ فضایی هابل سخن گفته است.
پروفسور بهرام مبشر یکی از شناخته‌شده‌ترین کیهان‌شناسان ایرانی در سطح جهان است. وی استاد سابق کالج سلطنتى لندن، عضو عالى مؤسسه علوم تلسکوپ فضایی، نماینده سازمان فضایى اروپا (ESA) در ناسا، مسئول آشکارساز فروسرخ نیکموس (NICMOS) تلسکوپ فضایى هابل و عضو گروهی است که موفق به تصویر کشیدن موقعیت تغییر کهکشان‌هاى کوچک شده است.
چه سئوال، رویا یا انگیزه‌ای در کودکی شما را به جایگاه کنونی که دارید هدایت کرد و از آن زمان تا کنون، پاسخ کدام سئوال را نیافته‌اید؟
من به اندازه‌ای خوش شناس بودم که یکی از اعضای خانواده‌ای باشم که برای دانش ارزش زیادی قائل بودند. من تشویق شدم که علم بیاموزم و نسبت به پرسش‌های بنیادینی که بیانگر موقعیت بشر در جهان هستی بود، علاقمند بودم. فیزیک و فلسفه از مباحث مورد علاقه من بود و تا سال‌های آغازین دانشگاه نیز این علاقه را به همراه داشتم. همیشه در مراحل مختلف از زندگی، اولویت‌های انسان تغییر می‌کنند و خواهند کرد، مهم این است که هدفی وجود داشته باشد و در مسیر دستیابی به آن تلاشی صورت بگیرد. درصورتی که نتوانستید به آنچه می‌خواهید دست پیدا کنید مسیری متفاوت را انتخاب کنید، همانطور که همیشه به دانشجویانم می‌گویم من از شکست شما ناراحت نخواهم شد از اینکه برای موفقیت تلاشی نکنید آزرده خواهم شد.
اما تعداد سئوالاتی که هم‌اکنون ذهن من را فرا گرفته‌اند و هیچ پاسخی هم برای آنها ندارم، بسیار بیشتر از سئوالاتی است که در دوران کودکی‌ام داشته‌ام. در واقع زمانی که دوره دبیرستان و دانشگاه را سپری می‌کردم، بر این باور بودم که بسیار می‌دانم؛ اما اکنون می‌دانم که هیچ نمی‌دانم. تفاوت در نوع سئوالاتی است که اکنون نسبت به دوران کودکی‌ام، کمی ژرف‌تر و خاص تر شده‌اند.
با توجه با دانش کنونی که دارید، چه سئوالی درباره جهان هستی بیشتر از همه ذهن شما را درگیر خود کرده است؟
طبیعت انرژی تاریک یکی از سئوالاتی است که طی سال‌های اخیر ذهن مرا به شدت اشغال کرده است، همچنین ویژگی‌های اولین نسل کهکشان‌هایی که در جهان شکل گرفته‌اند و چگونگی بهینه‌سازی اطلاعات علمی به دست آمده از تلسکوپ فضایی هابل در سال‌های آینده از دیگر مشغولیات کنونی ذهن من به شمار می‌روند.
سال گذشته فیزیکدانان دانشگاه استنفورد محاسبه جالبی کردند که نتیجه آن برابر تعداد جهان‌هایی بود که احتمال حضور آنها به صورت نامرئی از چشم بشر وجود دارد. چطور می‌توانید چنین فرضیه دور از ذهن و غیر قابل باوری را ساده تر شرح دهید؟
من چندان به مواردی که امکان آزمایش یا تجربه آنها وجود نداشته باشد توجهی نمی‌کنم. شاید جهان‌های دیگری فراتر از جهان ما وجود داشته باشد. با این حال برای درک این جهان‌ها باید قادر باشیم که با سرعتی بالاتر از سرعت نور حرکت کنیم یا عمری طولانی تر از سن جهان هستی داشته باشیم که این هر دو غیرممکن خواهند بود. به بیانی دیگر مهم نیست چه تلاشی انجام دهیم، زیرا هرگز قادر به برقراری ارتباط با این جهان‌ها نخواهیم بود.
تلسکوپ‌های جدید و پیچیده‌ای برای کشف پدیده‌های فضایی جدید در سال گذشته به فضا ارسال شده‌اند. از جمله هرشل و WISE و تلسکوپ جیمز وب نیز در نوبت پرتاب قرار دارد. اما تلسکوپ هابل همچنان یکی از معتبرترین و مورد توجه ترین تلسکوپ‌های فضایی جهان باقی مانده است. نظر شما درباره این محبوبیت چیست؟
تلسکوپ هابل اولین تلسکوپ نور مرئی است که در فضا قرار گرفته و محبوبیت آن به میزان زیادی به تصاویر زیبا و جزئیات دقیقی است که به ثبت می‌رساند. با استفاده از هابل بسیاری از محدودیت‌ها که به واسطه تلسکوپ‌های زمینی به وجود می‌آیند، از بین می‌رود. از جمله تصاویر آن تحت تاثیر اتمسفر زمین قرار نداشته و بسیار شفاف هستند و در عین حال هابل قادر به جذب طیف نوری است که انسان از روی زمین قادر به مشاهده آن نخواهد بود و به همین دلیل با کمک این طیف اطلاعات جدیدی از جهان به ثبت می‌رساند. همچنین هابل قادر به نفوذ به گذشته فضا و زمان است و به قلمرویی از جهان هستی دسترسی دارد که دسترسی به آنها به واسطه تلسکوپ‌های زمینی هرگز مقدور نخواهد بود. همه این توانایی‌ها به دریچه‌ای جدید به نام هابل برای بشر تبدیل شده‌اند تا بتواند کائنات را دیده و درک کند. هابل می‌تواند مبدائی از زمان را در دورترین گذشته‌ها برای بشر نمایان سازد.
اکنون هابل در چه وضعیتی قرار دارد؟
پس از اتمام ماموریت ترمیم و تعمیر در سال گذشته، تجهیزات و ابزار جدیدی بر روی تلسکوپ هابل نصب شد و تجهیزات قدیمی و از کار افتاده نیز تعمیر شدند. امروز هابل از پنج ابزار فعال برخوردار است و از هر زمان دیگری در دوره حیاتش قدرتمندتر است. دوربین‌های نوری و فروسرخ این تلسکوپ امکان دیدن اعماق فضا و تصویر برداری فضایی به منظور مطالعه ترکیب کهکشان‌ها و ستاره‌های را به وجود آورده است.
همانطور که می‌دانید، اخترشناسان در گروه‌ها و پروژه‌های مختلف در تلاشند با استفاده از پیشرفته‌ترین ابزار و شیوه‌ها سیاره‌ای مشابه زمین را در خارج از منظومه خورشیدی بیابد. شما دلیل پیدایش این موج ناگهانی برای یافتن سیاره‌های زمین‌مانند را در چه می‌بینید؟ در صورت یافته شدن سیاره‌ای دقیقا مشابه زمین، ادامه حیات بشر بر روی آن امکان‌پذیر خواهد بود؟
فناوری بشر اکنون به سطحی رسیده است که می‌تواند به راحتی سیاره‌های زمین‌مانند را بیابد، فعالیتی که نیازمند تلسکوپ‌های فضایی که توانایی نمایان ساختن مدار سیاره‌ها را در اطراف ستاره‌هایشان داشته باشند، خواهد بود. به تازگی تلسکوپ کپلر توسط ناسا پرتاب شده است که وظیفه آن جستجو و یافتن سیاره‌های زمین‌مانند است و به همین دلیل تعداد سیاره‌های زمین‌مانند به صورت ناگهانی افزایش پیدا کرده است. اخترشناسان تا کنون در حدود 200 نمونه از این سیاره‌ها را کشف کرده‌اند که از جرم و شعاعی مشابه زمین برخوردارند. تلاش‌های بیشتری برای کشف امکان زندگی بر روی این سیاره‌ها مورد نیاز است. باید تحقیقات طیف نمایی و جستجو برای یافتن عناصر پشتیبانی کننده حیات در این سیاره‌ها صورت گیرد که بسیار سخت و پیچیده هستند. در عین حال به نظر من سفر انسان به چنین سیاره‌هایی غیر ممکن است.
از پروژه‌های جدید سازمان ناسا و آژانس فضایی اروپا چه اطلاعاتی می‌توانید بدهید؟
به تازگی دو تلسکوپ جدید هرشل با هدف مطالعه کهکشان‌های غبارآلود برای یافتن اجرامی که در پس از غبارها از دید بشر پنهان مانده‌اند و پلانک با هدف اندازه‌گیری تابش ریزموج زمینه کیهانی به فضا پرتاب شده‌اند. این دو پروژه نتیجه 20 سال تلاش دانشمندان و مهندسان بوده‌اند. همچنین ناسا و آژانس فضایی اروپا در حال تکمیل تلسکوپ فضایی جیمز وب هستند که از آیینه‌ای 6.5 متری و قدرتی 9 بار بیشتر از هابل برخوردار است. انتظار می‌رود جیمز وب تا سه سال آینده راهی فضا شود.
آغاز به کار برخورد دهده بزرگ هادرون یکی از جنجالی ترین خبرهای سال 2009 و قبل از آن بوده است، آیا شما به موفقیت این آزمایشگاه بزرگ در یافتن ذرات بنیادینی مانند بوزون هیگز خوشبین هستید؟ یافته شدن چنین ذراتی تا چه اندازه در درک انسان از پیدایش جهان تاثیرگذار خواهد بود؟
کاملا. من بسیار خوشبینم که این دستگاه روزی کشفی جدید و بزرگ را ارائه خواهد کرد. یافتن ذرات هیگز می‌تواند آخرین شاهد گم شده مدل استاندارد فیزیک ذره‌ای که بر اساس آن تمامی نیروها در طبیعت در یک فوق نیرو گرد هم آمده بودند را در اختیار دانشمندان قرار دهد. پدیده‌ای که بسیار حیاتی بوده و به اثبات نظریه استاندارد منجر خواهد شد.
چند سال پیش صحبت‌هایی از امکان همکاری شما با دانشگاه‌های ایرانی به منظور تربیت دانشجوی رشته نجوم مطرح شد. این صحبت‌ها در نهایت به کجا رسید و آیا اکنون دانشگاهیان در ایران با شما همکاری دارند؟
این صحبت‌ها به گونه‌ای به همکاری منجر شده‌اند. امروز تعدادی از دانشجویان در موسسه تحقیقات فیزیک نظری و ریاضی در ایران به مطالعه کیهان‌شناسی و اخترشناسی می‌پردازند. عملکرد این دانشجویان بسیار عالی است و نوع پروژه‌هایی که بر روی آنها کار می‌شود به همان اندازه قدرتمند است که پروژه‌های دیگر در گوشه‌های دیگر جهان هستند. دوستان من در این موسسه با به وجود آوردن چنین فرصتی برای دانشجویان کار بسیار بزرگی انجام می‌دهند. رصدخانه ملی نیز روندی سریع و رو به جلو دارد که این بسیار دلگرم‌کننده است. من هر زمان که بتوانم برای دیدار با دانشجویان و بررسی فعالیت‌ها و پروژه‌های آنها به ایران سفر می‌کنم. همچنین تعدادی از این دانشجویان را برای همکاری و گرفتن مدرک دکتری در دانشگاه کالیفرنیا انتخاب کرده‌ام و امیدوارم تمامی این فعالیت‌ها در آینده نسل جدید اخترشناسان ایرانی را پرورش دهد.
آیا تا به حال در حین مطالعات و فعالیت‌های خود پیش آمده است که یکی از پدیده‌های فضایی، کهکشان‌ها، ستاره‌ها یا دیگر اجرام کیهانی بیشتر از بقیه مورد توجه شما قرار گیرند؟
یک دانشمند نمی‌تواند کهکشان یا ستاره مورد علاقه‌ای داشته باشد، زیرا نمی‌توان یکی از پدیده‌های طبیعی را نسبت به دیگری برتری داد. جهان و هر آنچه در آن قرار دارد از جمله انسان‌های ساکن زمین پدیده‌های مورد علاقه من به شمار می‌روند.
با توجه به روندی که انسان‌ها در تخریب سیاره زمین در پیش گرفته‌اند و خطرهای گاه و بیگاه طبیعی که سیاره ما را تهدید می‌کنند چه پیش بینی از آینده زمین دارید؟
به طور کلی می‌گویم که زمین تنها خانه‌ای است که ما داریم و امیدوارم بتوانیم آن را حفظ کنیم. ما مالک زمین نیستیم و به صورت موقت در آن زندگی می‌کنیم. امیدوارم بتوانیم مانند اجدادمان آن را برای فرزندانمان حفظ کرده و به آنها تحویل دهیم.
به نظر شما در حال حاضر بشر در چه بخشی از تاریخ جهان هستی ایستاده است و سرعت پیشرفت انسان را در مسیر این تاریخ چگونه می‌بینید؟
بشریت در زمانی زندگی می‌کند که در آن قادر به پاسخ دادن به سئوالاتی است که قدرتمندترین ذهن‌ها را طی قرن‌های گذشته به خود مشغول کرده بود. امروز با کمک تلسکوپ‌های بزرگ و رصدهای فضایی می‌توان به بنیادی ترین سئوالات درباره حیات بشر پاسخ داد. به نظر من ما در یکی از هیجان‌انگیزترین دوران‌ها از تاریخ تمدن زندگی می‌کنیم و با استفاده از علم و دانش خود می‌توانیم بهترین‌ها را انجام دهیم.