فورانگرهای گاما پرانرژی‌ترین و اسرارآمیزترین رویدادهای جهانند. روزانه بین یک تا دو فوران گاما در جایی از کیهان روی می‌دهد، اما با این آمار نسبتا بالا تعداد رویدادهای ثبت‌شده بسیار کم است؛ زیرا این فوران‌ها از یک‌دهم تا صد ثانیه بیشتر دوام نمی‌آورند و برای دیدنشان باید دقیقا به همان جایی نگاه‌کرد که فوران می‌کنند. بنابراین باید خوش‌شانس بود که بتوان یکی از این رویدادها را به‌دام انداخت. اما تلسکوپ فضایی اینتگرال این‌چنین نیست! اگر فوران‌گر گاما به‌اندازه‌کافی پرانرژی باشد، این ماهواره می‌تواند آن‌را در گوشه میدان دید خود هم به‌دام بیاندازد.
وقتی GRB030406 در فروردین‌ماه 1382 فوران کرد، اینتگرال به‌جایی در فاصله 37 درجه‌ای محل فوران خیره شده‌بود؛ اما رادوسلاو مارکینکووسکی، استاد مرکز تحقیقات فضایی ورشو و همکارانش توانستند با تحلیل تشعشاتی که از کنار تلسکوپ تصویربردار اینتگرال عبور کرده‌بود، تصویر این فوران را بازسازی کنند.
تصویربردار عرشه ماهواره اینتگرال، IBIS، برخلاف اغلب ابزارهای آشکارسازی فورانگرهای گاما که از یک‌لایه آشکارساز استفاده می‌کنند، به دو لایه آشکارساز مجهز است که یکی روی دیگری قرار گرفته‌است. در IBIS، پرتوهای گامای پرانرژی‌تر ابتدا به لایه اول برخورد می‌کنند و آن‌را تحریک می‌کنند. آنها بخشی از انرژی خود در این فرآیند را از دست می‌دهند، ولی به‌دلیل پدیده پخش‌شدگی کامپتون کاملا جذب نمی‌شوند و برخی از آنها دچار شکست می‌شوند. پرتوهای شکسته‌شده از لایه دوم آشکارساز عبور می‌کنند و چون کم‌انرژی‌ترند، در این لایه به‌دام می‌افتند. با این روش می‌توان پرتوهای پرانرژی‌تر گاما را نیز بررسی‌کرد.
چندی پیش، اینتگرال توانسته‌بود یکی از فوران‌های پرانرژی خورشید را ثبت‌کند، آن‌هم درحالی‌که به‌جایی دور از خورشید نگاه می‌کرد. کارشناسان با بررسی این پدیده دریافتند که پرتوهای پرانرژی خورشید از پوشش محافظ کناری ماهواره و سپس از آشکارساز اول IBIS عبور کرده‌اند و در آشکارساز دوم ابزار تصویربردار به‌دام افتاده‌اند. این خبر به‌گوش مارکینکووسکی نیز رسید و او حدس‌زد که چنین پدیده‌ای در پرانرژی‌ترین فورانگرهای گاما نیز روی خواهد داد، در نتیجه می‌توان با بررسی پراکندگی پرتوهای گاما در دو لایه آشکارساز و انرژی‌های ثبت‌شده، جهت پرتوهای گاما را تعیین‌کرد. وی برای بررسی درستی حدسش، به‌سراغ بایگانی داده‌های اینتگرال رفت و درنهایت، توانست با تحلیل داده‌های ثبت‌شده در هفدهم فروردین 1382 / ششم آوریل 2003، فوران‌گرGRB030406را بیابد و حدسش را اثبات کند.
تاکنون اخترشناسان مجبور بودند فقط روی خوش‌شانسی خودشان حساب کنند و امیدوار باشند اینتگرال در زمان مناسب به‌جای درستی از کیهان نگاه‌کند، زیرا فورانگرهای گاما پیش‌بینی‌ناپذیرند. درحال حاضر، اینتگرال هرماه یک فوران‌گر گاما را شکار می‌کند، اما با استفاده از روش پراکندگی کامپتون می‌توان این‌مقدار را تا پنجاه‌درصد افزایش داد و در طول سال، دو تا پنج رویداد بیشتر ثبت کرد.
قدم بعدی مارکینکووسکی و همکارانش، ارتقای نرم‌افزار تحلیل روش پراکندگی کامپتون است تا رایانه مرکز داده‌های علمی اینتگرال مستقر در ژنو بتواند این‌کارها را خودکار انجام دهد. اگر این اتفاق بیفتد، لحظاتی پس‌از وقوع فوران گاما، رایانه مرکزی هشداری را به تمام رصدخانه‌های زمین ارسال خواهد کرد تا محل فوران‌گر را در جستجوی پس‌تابش‌های فوران و منشا آن جستجو کنند.
منبع : پایگاه خبری آژانس فضایی اروپا
نويسنده : ذوالفقار دانشی