تلسکوپ فضایی «ایکس.ام.ام- نیوتن»، متعلق به آژانس فضایی اروپا(اسا)، برای اولین بار موفق به تهیه تصاویری از پستابش یک فوران پرتو گاما(GRB) شد که بنظر می رسد با سرعتی معادل هزار برابر سرعت نور، در حال گسترش در فضا هستند!
این حلقه ها در اطراف نقطه ای قرار دارند که پیش از این در 12 آذر ماه، یک « فوران پرتو گاما » (GRB) قوی در آن منفجر شده بود. اولین بار است که «پژواک» یک انفجار در طول موج پرتو ایکس دیده می شود. این پژواک، هنگامی بوجود می آید که تابش منتشر شده از فوران پرتو گاما (GRB) با صفحه غباری کهکشان راه شیری برخورد می کند و بصورت امواج در حال گسترش در فضا پخش می شود. فورانهای پرتو گاما (GRB ها)، قویترین انفجارهای رخ داده در سراسر جهان هستند.
تلسکوپ فضایی «اینتگرال»، متعلق به آژانس فضایی اروپا، در 12 آذر 1382 منبع پرتو گامایی را کشف کرد که به مدت 30 ثانیه، از نقطه ای واقع در یک کهکشان دور دست، پرتوافشانی می کرد. چند دقیقه بعد، بسیاری از رصدخانه های جهان از طریق یک شبکه اطلاع رسانی گسترده، از وقوع این فوران پرتو گاما مطلع شدند و تلاش برای تعیین ماهیت آن را آغاز کردند. از آنجا که پستابش این فوران پرتو گاما، در اثر انبساط و افزایش طول موج، بصورت پرتوهای ایکس دیده می شود، تلسکوپ فضایی پرتو ایکس « ایکس.ام.ام - نیوتن»، این منبع را از دوازدهم آذر بطور پیوسته تحت نظر قرار داده است.
«سیمون ویگان» از دانشگاه لیسستر انگلستان و سرپرست گروه بین المللی مطالعه کننده بر روی این فوران پرتو گاما می گوید: « غبار موجود در کهکشان راه شیری، پرتوهای ایکس منتشر شده از این فوران پرتو گاما را در فضا پراکنده می کند؛ درست مانند وقتی که مه باعث پراکندگی نور چراغ خودروها می شود.» به گفته او، پرتوهای ایکس پراکنده شده توسط غبارهای نزدیک به خط دید ما، در مقایسه با پرتوهای ایکسی که توسط غبارهای دورتر پراکنده شده اند، دیرتر به زمین می رسند و همین اختلاف، باعث تشکیل حلقه های ظاهری در حال گسترش می شود.
نکته جالب توجه در این تصاویر، دو حلقه مرکزی است که با سرعتی معادل 1000 برابر سرعت نور در حال گسترش در فضا هستند. اما به گفته «ویگان»، این پدیده نیز مانند تشکیل حلقه، چیزی جز تردستی طبیعت نیست! در حقیقت، سرعت انبساط این حلقه ها ناشی از خطای بصری است.
بر اساس یافته های گروه «ویگان»، علت دیدن دو حلقه نورانی در این تصاویر، وجود دو صفحه غباری بین فوران پرتو گاما و زمین است. صفحه غباری اول در فاصله 2900 سال نوری قرار دارد و باعث تشکیل حلقه بزرگتر (حلقه بیرونی) می شود. صفحه غباری دوم نیز در فاصله 4500 سال نوری زمین قرار دارد و حلقه کوچکتر (حلقه درونی) را بوجود می آورد.
اهمیت تعیین فاصله و محل دقیق صفحات غباری کهکشان راه شیری از آنجا ناشی می شود که ابرهای گازی سرد، معمولا در لایه های غباری تشکیل می شوند و در واقع، نطفه ستارگان و سیارات جدید در این مناطق بسته می شود. قبلا حلقه های مرئی در حال انبساط در اطراف ستارگان منفجر شده از قبیل ابرنواخترها (supernovae) دیده شده بود ولی این اولین بار است که حلقه های پرتو ایکس در اطراف یک فوران پرتو گاما (GRB) دیده می شود.
برخی از GRB ها در واقع، انفجار ستاره پرجرمی هستند که سوخت آن به اتمام رسیده است، ولی بنظر می رسد تنها ستارگانی قابلیت تبدیل شدن به GRB را دارند که لایه های گازی خارجی خود را از دست داده و در آستانه تبدیل شدن به یک سیاهچاله باشند. ستاره شناسان با مطالعه پژواک پرتوهای گاما که در اثر انبساط، بصورت پرتوهای ایکس دیده می شوند، می توانند میزان انرژی آزاد شده در جریان انفجار GRB ها را در پرتو ایکس بدست آورند.
در حال حاضر، تلسکوپهای فضایی «اینتگرال» و «ایکس.ام.ام- نیوتن» متعلق به آژانس فضایی اروپا(اسا)، قویترین تجهیزات موجود برای مطالعه فورانهای پرتو گاما هستند. رصدخانه پرتو ایکس «ایکس.ام.ام- نیوتن»، بزرگترین ماهواره علمی ساخته شده در اروپا و آینه های تلسکوپ آن جزء قویترین و پیشرفته ترین آینه های ساخته شده در جهان است.
این تلسکوپ به دلیل طراحی چند آینه ای آن و نیز به افتخار اسحاق نیوتن،فیزیکدان بزرگ قرن 17، « XMM-Newton » نام گرفته است. XMM کوتاه شده عبارت X-ray Multi-Mirror به معنای تلسکوپ پرتو ایکس چند آینه ای است. این تلسکوپ در 19 آذر 1378 توسط موشک آریان پنج از جزیره گویان فرانسه به فضا پرتاب شد و قرار است 10 سال به ماموریت خود ادامه دهد. در سال جاری میلادی نیز یک تلسکوپ پرتو گامای جدید به نام «سوئیفت» که حاصل همکاری مشترک آمریکا، انگلستان و ایتالیا است در مدار زمین قرار خواهد گرفت.
منبع : Leicester University(UK), Spaceflightnow.com