"گرفتار روزگاري هستيم كه اهل علم فقط عده ي كمي،مبتلا به هزاران رنج و محنت ، باقي مانده كه پيوسته در انديشه ي آنند كه غفلت هاي زمان را فرصت جسته، به تحقيق در علم و استوار كردن بپردازند."حكيم عمر خيام نيشابوري غياث الدين ابوالفتح،عمرخيام در زامياد(بيست و هشتم)ارديبهشت 427 هجري در نيشابور زاده شد.در رياضيات،فلسفه،نجوم و شعر از بزرگان عصر خود بود.خيام باحديث،تفسير و حكمت نيز آشنا بود و فقه را نيز در ميانسالي نزد امام موفق نيشابوري آموخت.هرچند خيام در غرب به واسطه ي رباعياتش شهره است اما عمده خدمات وي به جامعه ي علمي جهان بوده است.در اين نوشتار با گوشه اي از تلاش هاي علمي اين دانشمند فرهيخته ي ايراني آشنا خواهيم شد.
خيام در نجوم:
خيام به دعوت جلال الدين ملكشاه سلجوقي و وزيرش نظام الملك به اصفهان رفت تا سرپرستي رصدخانه ي اصفهان را به عهده گيرد.وي در مدت اقامت هجده ساله در اصفهان زيج ملكشاهي را تهيه كرد(زيج=زيگ،جدول محاسبات نجومي) و در حدود سال 458 طرح اصلاح تقويم را تنظيم نمود و تدوينگر و بنيانگذار تقويم جلالي شد.در اين زمان خيام به عنوان اختربين در دربار مشغول بكار شد هرچند به اختربيني اعتقادي نداشت.پس از مرگ ملكشاه و كشته شدن نظام الملك ، خيام مورد بي مهري قرار گرفت و كمك مالي به رصدخانه قطع شد!
خيام در رياضيات:
خيام نيشابوري تحت حمايت و سرپرستي ابوطاهر،قاضي القضات سمرقند، كتابي درباره ي معادلات درجه سوم نوشت و از آجا كه با نظام الملك طوسي رابطه ي نيكويي داشت كتابش را به او هديه كرد.تحقيقات و مطالعات خيام در جبر در نوع خود تحسين برانگيز است اما كشف دير هنگام رساله ي جبر او و همچنين توفيقات رياضيدانان در اين حوزه از رياضيات تنها موجب شگفتي انديشمندان به سبب جنبه ي تاريخي آن شد.اثبات اصل پنجم اقليدس كه شالوده ي هندسه ي اقليدسي است از ديگر دستاوردهاي علمي عمر خيام به شمار ميرود.كشف و اثبات بسط دو جمله اي n^(a+b) و همچنين ابداع روشي در بدست آوردن ضرايب منجر به نام گذاري مثلث حسابي بهانه اي بود تا نام خيام در كنار نام بزرگان ديگري چون نيوتن و پاسكال به ثبت برسد.
آثار:
1_ميزان الحكمه(در فيزيك) 2_لوازم الامكنه(در هواشناسي) 3_رساله في براهين علي مسائل الجبر و المقابله(در معادلات درجه سوم) 4_القول علي اجناس التي بالاربعا( نقش رياضي در موسيقي) 5_رساله كون و تكليف(حكمت خالق در خاق عالم) 6_رساله اي در بيان زيج ماكشاهي 7_رساله في شرح ما اشكل من مصادرات كتاب اقليدس(در خطوط موازي و نظريه ي نسبت ها) 8_رباعيات خيام(قريب به 200 رباعي)
نام جاويد خيام:
يكي از حفره هاي ماه به نام خيام است.
در سال 1980 سياركي به نام "Omar Khayyam 3095" نامگذاري شده است.
قديمي ترين كتابي كه نامي از خيام به ميان آورده و نويسنده اش هم عصر او بوده "چهار مقاله" ي نظامي عروضي است كه خيام را در زمره ي منجمين گنجانده.هرچند بزرگاني چون جورج سارتن حكيم نيشابور را از رياضيدانان بزرگ مي دانند.
عمر خيام نيشابوري سرانجام به سال 517 هجري بدرود حيات گفت تا نيك نامي اش در سايه ي خدمات و تلاشهاي علمي اش به يادگار بماند و مايه ي فخر ايرانيان گردد.